Τα PFAS είναι συνθετικές χημικές ουσίες, που πρόσφατα έχουν γίνει γνωστές στο ευρύ κοινό για τις δυνητικά αρνητικές επιπτώσεις στον άνθρωπο και το περιβάλλον. Βρίσκουν εφαρμογή, μεταξύ άλλων, σε υλικά συσκευασίας τροφίμων και μαγειρικά σκεύη.
Τι είναι τα PFAS
Eίναι μια μεγάλη οικογένεια συνθετικών φθοριωμένων ενώσεων, υπερφθοροαλκυλίου και πολυφθοροαλκυλίου με ευρεία χρήση. Τα πρώτα PFAS επινοήθηκαν στη δεκαετία του 1930 και αποτελούσαν τα κύρια συστατικά των αντικολλητικών και αδιάβροχων επιστρώσεων, ενώ περί τα τέλη της δεκαετίας του ’60, χρησιμοποιούνται συστηματικά σε πλειάδα εφαρμογών. Σήμερα, περισσότερες από 3.000 συνθετικές χημικές ουσίες ταξινομούνται ως PFAS.
Έχουν χρησιμοποιηθεί ευρέως σε βιομηχανικά και καταναλωτικά προϊόντα συμπεριλαμβανομένων των συσκευασιών τροφίμων και ειδών μαγειρικής, μαγειρικά σκεύη, αντικολλητικά τηγάνια, σακουλάκια ποπ κορν για φούρνο μικροκυμμάτων, κουτιά πίτσας, διάφορες συσκευασίες τροφίμων, επικαλύψεις για προϊόντα χάρτου εγκεκριμένα για επαφή με τρόφιμα, κ.ά. Τα PFAS αποτελούνται από μεγάλα μόρια που περιέχουν πολλούς δεσμούς άνθρακα-φθορίου. Ο δεσμός αυτός είναι πολύ ισχυρός και αποκλείει οποιαδήποτε κανονική πορεία αποδόμησης.
Δύο κατηγορίες PFAS, τα επιφανειοδραστικά PFAS μακράς αλυσίδας, υπερφθοροοκτανοσουλφονικά -PFOS και το υπερφθοροοκτανοϊκό οξύ – PFOA, διασπώνται πολύ αργά στο περιβάλλον και το ανθρώπινο σώμα, ενώ με την πάροδο του χρόνου συσσωρεύονται.
Επίδραση των PFAS στην ανθρώπινη υγεία
Ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή με τα PFAS μέσα από τη χρήση καταναλωτικών προϊόντων που τα περιέχουν ή μέσα από το πόσιμο νερό. Εισέρχονται στο σώμα, όπου συσσωρεύονται κυρίως στο αίμα, τα νεφρά και το συκώτι. Η συνεχής έκθεση σε αυτά μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση του επιπέδου τους στο σώμα με αποτέλεσμα να επιβαρύνουν την υγεία. Εργαστηριακές μελέτες σε ζώα δείχνουν ότι το PFOA και το PFOS ενδέχεται να προκαλέσουν προβλήματα στην αναπαραγωγή, την ανάπτυξη, το μεταβολισμό, στο συκώτι και τα νεφρά, καθώς και δυσλειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Η παρουσία του PFOA στο αίμα έχει συσχετιστεί με αυξημένα επίπεδα χοληστερόλης και ουρικού οξέος, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε πέτρες στα νεφρά και ουρική αρθρίτιδα.
Η έκταση της παγκόσμιας έκθεσης σε αυτή την κατηγορία ενώσεων εξακολουθεί να είναι ασαφής, καθώς οι κοινότητες σε όλο τον κόσμο ανακαλύπτουν σταδιακά στοιχεία μόλυνσης κυρίως στο πόσιμο νερό τους. Το Σκανδιναβικό Συμβούλιο, επίσημο όργανο συνεργασίας μεταξύ των κυβερνήσεων της Δανίας, της Φινλανδίας, της Ισλανδίας, της Νορβηγίας και της Σουηδίας, εκτιμά ότι οι επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων κοστίζουν την Ευρώπη μεταξύ 52 και 84 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως.
PFAS κοντής αλυσίδας «forever chemicals»
Μετά από τη διαπίστωση ότι τα PFAS μακράς αλυσίδας είναι επιβαρυντικά για τον άνθρωπο και το περιβάλλον, η βιομηχανία στράφηκε στα PFAS βραχείας αλυσίδας, τα οποία θεωρήθηκαν ασφαλέστερα, καθώς παραμένουν στο ανθρώπινο σώμα για μικρότερες χρονικές περιόδους. Όμως φαίνεται ότι αυτά παραμένουν στο περιβάλλον για άγνωστη χρονική περίοδο, ίσως για περισσότερο από 1.000 χρόνια – «forever chemicals», ενώ είναι ήδη ευρέως διαδεδομένα στο περιβάλλον, ακόμη και σε απομακρυσμένες περιοχές. Για τα PFAS βραχείας αλυσίδας δεν υπάρχουν ακόμη αρκετά δεδομένα για την τοξικότητα τους και τους περιβαλλοντικούς κινδύνους, όμως ενδέχεται να αποδειχθούν ακόμη πιο τοξικά από τα PFAS μακράς αλυσίδας.
Το μικρό τους μέγεθος, λιγότερα από έξι άτομα άνθρακα, τα κάνει πιο ευκίνητα από τα PFAS μακριάς αλυσίδας που έχουν οκτώ άτομα άνθρακα, με αποτέλεσμα να είναι πιο εύκολο να διασκορπιστούν στο περιβάλλον και να φτάσουν σε απομακρυσμένες περιοχές. Επίσης φαίνεται να είναι πιο κινητικά στο έδαφος, με αποτέλεσμα να υπάρχει κίνδυνος απορρόφησης τους από τα φυτά. Τα PFAS μικρής αλυσίδας εμπλουτίζουν τα βρώσιμα μέρη των φυτών και η συσσώρευση στις αλυσίδες τροφίμων είναι άγνωστη. Ο καθαρισμός νερού μολυσμένου με PFAS κοντής αλυσίδας με την μέθοδο του φιλτραρίσματος, δεν φαίνεται να είναι εφικτός, κάτι που εφαρμόζεται ήδη σε κάποιες περιοχές για τα PFAS μακριάς αλυσίδας.
Παράλληλα, δεν υπάρχουν ακόμη εναλλακτικές μέθοδοι καθαρισμού του νερού. Ενώ το PFAS μακράς αλυσίδας αποβάλλονται δυσκολότερα από το σώμα, τα PFAS μικρής αλυσίδας μπαίνουν πιο εύκολα στην κυκλοφορία του αίματος. Με βάση τα παραπάνω είναι πολύ δύσκολο να εκτιμηθούν οι μακροπρόθεσμες δυσμενείς επιπτώσεις στους οργανισμούς.
Τα πιο σημαντικά υπερφθοροαλκυλοσουλφονικά οξέα βραχείας αλυσίδας είναι υπερφθοροβουτανοσουλφονικό οξύ (C4, PFBS) και υπερφθοροεξανοσουλφονικό οξύ (C6, PFHxS), τα οποία επίσης υπάρχουν ως διάφορα άλατα.
Νομοθετικές ρυθμίσεις
- Τα PFAS μακράς αλυσίδας ρυθμίζονται σταδιακά σύμφωνα με τον κανονισμό REACH (ΕΚ αριθ. 1907/2006) και άλλους διεθνείς κανονισμούς.
- Στις 17 Μαρτίου 2010, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε σύσταση για την παρακολούθηση των υπερφθοροαλκυλιωμένων ουσιών στα τρόφιμα. Τα δεδομένα παρακολούθησης μετά την παρούσα σύσταση συλλέγονται επί του παρόντος από την EFSA.
- Από το 2015 στις ΗΠΑ δεν κατασκευάζονται χημικά προϊόντα με PFOA ούτε PFOS.
- Πέρυσι, μια ομάδα εμπειρογνωμόνων των Ηνωμένων Εθνών αποφάσισε να προσθέσει δύο από τα πιο ευρέως χρησιμοποιούμενα PFAS, τα PFOA και PFOS, στον κατάλογο χημικών ουσιών που απαγορεύεται παγκοσμίως στο πλαίσιο της Σύμβασης της Στοκχόλμης.
- Εάν η σύσταση εγκριθεί κατά την προσεχή διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών τον Σεπτέμβριο, θα ήταν νομικά δεσμευτική απαγόρευση για τις 181 χώρες και την Ευρωπαϊκή Ένωση που είναι συμβαλλόμενα μέρη στη Στοκχόλμη Σύμβαση.
Εντωμεταξύ, τα PFAS παραμένουν στο περιβάλλον. Aκόμη και αν απαγορευτούν, η μόλυνση θα συνεχιστεί πιθανότατα για δεκαετίες. Τα τελευταία χρόνια οι προσπάθειες εστιάζονται στον καθαρισμό του νερού ύδρευσης με φίλτρα που τα συγκρατούν, ενώ παράλληλα γίνονται προσπάθειες για την καταστροφή αυτών, μετά την απομόνωση τους.
ΠΗΓΕΣ:
https://ec.europa.eu/food/safety/chemical_safety/contaminants/catalogue/pfas_en
https://www.epa.gov/pfas/basic-information-pfas
https://www.norden.org/en/news/fluorinated-substances-pollute-billions-euros-every-year
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1385894719319096
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5834591/
https://www2.mst.dk/Udgiv/publications/2015/05/978-87-93352-15-5.pdf
