Σύμφωνα με τα ελληνικά έθιμα, βασιλόπιτα ονομάζεται η πίτα που παρασκευάζεται παραμονή της Πρωτοχρονιάς, περιέχει ένα χρυσό φλουρί, κόβεται και μοιράζεται στην οικογένεια αμέσως με τον ερχομό του νέου έτους. Η βασιλόπιτα μπαίνει πάνω στο τραπέζι όπου ο νοικοκύρης, αφού τη σταυρώσει με το μαχαίρι τρεις φορές, αρχίζει να την κόβει.
Το έθιμο της βασιλόπιτας
Το έθιμο της βασιλόπιτας είναι πολύ παλιό, προέρχεται από εκείνο το τελούμενο στην αρχαία ελληνική εορτή των «Κρονίων» (και αργότερα των ρωμαϊκών «Σατουρναλίων») που παρέλαβαν οι Φράγκοι. Πέρα όμως αυτού του φράγκικου εθίμου, που επικράτησε στην Ευρώπη, υπάρχει και μία θρησκευτική παράδοση που συνδέεται και με την προσωπικότητα του Μεγάλου Βασιλείου. Κάποτε στη Καισαρεία της Καππαδοκίας, στη Μικρά Ασία, που επίσκοπος ήταν ο Μέγας Βασίλειος ήλθε να την καταλάβει ο Έπαρχος της Καππαδοκίας με πρόθεση να τη λεηλατήσει. Τότε ο Μέγας Βασίλειος ζήτησε από τους πλούσιους της πόλης του να μαζέψουν ό,τι χρυσαφικά μπορούσαν προκειμένου να τα παραδώσει ως “λύτρα” στον επερχόμενο κατακτητή.
Πράγματι, συγκεντρώθηκαν πολλά τιμαλφή. Κατά την παράδοση όμως, είτε επειδή μετάνιωσε ο έπαρχος, είτε (κατ΄ άλλους) επειδή εκ θαύματος ο Άγιος Μερκούριος με πλήθος Αγγέλων απομάκρυνε το στρατό του, ο Έπαρχος απάλλαξε την πόλη από επικείμενη καταστροφή. Προκειμένου, όμως, ο Μέγας Βασίλειος να επιστρέψει τα τιμαλφή στους δικαιούχους, μη γνωρίζοντας σε ποιον ανήκει τι, έδωσε εντολή να παρασκευαστούν μικροί άρτοι εντός των οποίων τοποθέτησε νομίσματα ή τιμαλφή και τα διένειμε στους κατοίκους την επομένη του εκκλησιασμού. Η παράδοση αυτή συνεχίστηκε στη μνήμη της ημέρας του θανάτου του (εορτή του Αγίου και του Μεγάλου Βασιλείου).
Η βασιλόπιτα στην Ελλάδα και στον κόσμο
Στα αστικά κέντρα η βασιλόπιτα είναι συνήθως γλύκισμα και εμπεριέχει το γνωστό φλουρί, δηλαδή ένα κέρμα που θεωρείται ότι θα φέρει καλή τύχη στο άτομο που θα του τύχει. Τα πιο κοντινά στα ελληνικά έθιμα είναι στην περιοχή των Βαλκανίων, όπως στη Βουλγαρία.
Εκεί η βασιλόπιτα ονομάζεται Μπάνιτσα και περιέχει τυρί και φύλλο. Στην Ισπανία και τη Λατινική Αμερική, την ημέρα των Φώτων, τρώνε τη Rosca de reyes, δηλαδή βασιλόπιτα. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι δε χρησιμοποιούν φλουρί, αλλά μια μινιατούρα φιγούρα του Χριστού. Στο Μεξικό, το τυχερό άτομο πρέπει να κάνει πάρτι. Στην Ισπανία τοποθετείται, πέρα από τη φιγούρα του Χριστού και ένα φασόλι φάβας. Όποιος βρει τη φιγούρα στέφεται ο «βασιλιάς» ή η «βασίλισσα» της ημέρας.
Στην Πορτογαλία λέγεται Bolo Rei, που επίσης σημαίνει βασιλόπιτα και περιέχει ένα φασόλι φάβας. Στη Νέα Ορλεάνη όποιος βρει τη φιγούρα του Χριστού είναι υπεύθυνος για την αγορά του King Cake του επόμενου χρόνου.
Είναι φανερό ότι η παράδοση της βασιλόπιτας είναι ευρέως διαδεδομένη σε πολλές χώρες του κόσμου. Ο λόγος που την κάνει τόσο δημοφιλή είναι η έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου να δώσει ελπίδα στον εαυτό του για καλύτερη τύχη και ευημερία στο μέλλον.