Αν θέλει να αναζητήσει κανείς τις ρίζες του εθίμου της βασιλόπιτας, αυτές βρίσκονται στην αρχαιότητα και αποδίδονταν σε εορτές που σχετίζονταν με την αγροτική παραγωγή (Θαργήλια, Θαλύσια, Κρόνια). Στη συνέχεια το έθιμο πέρασε στα ρωμαϊκά «Σατουρνάλια», προς τιμήν του Κρόνου, για να φτάσει στη χριστιανική εποχή, όπου οι πίτες συνδέονται πλέον με τον Μέγα Βασίλειο από την Καισάρεια, όπου ο μύθος θέλει να ενσωματώνει στο έδεσμα και μικρά πολύτιμα τιμαλφή, που στις μέρες μας αποτυπώνονται ως τα νομίσματα (φλουριά / Κωνσταντινάτα) που κρύβουμε εντέχνως μέσα, αναμένοντας τον τυχερό στον οποίο θα πέσει το κομμάτι για να έχει μια «καλή χρονιά».
Το δε φλουρί, σε κάποια μέρη, εκτός από νόμισμα μπορεί να είναι ένα φασόλι ή κάποιος άλλος καρπός συμβολίζοντας την αφθονία και την καλή σοδειά για τη νέα χρονιά. Παλαιότερα, σε αγροτικές περιοχές, τοποθετούσαν ένα κομματάκι άχυρο, κλήμα ή κλωνάρι ελιάς, ανάλογα με την παραγωγή της περιοχής.
Κάθε χρόνο λίγο πριν την έλευση του νέου έτους, αρτοποιοί και νοικοκυρές ετοιμάζουν την παραδοσιακή βασιλόπιτα, η οποία ζυμώνεται κυρίως με αλεύρι, αυγά, ζάχαρη και γάλα και συνηθίζεται στην επιφάνειά της να αναγράφεται ο αριθμός του νέου έτους, συχνότερα με αποφλοιωμένα αμύγδαλα.
Με την αλλαγή του χρόνου ή ανήμερα την Πρωτοχρονιά, η βασιλόπιτα κόβεται και μοιράζεται με εθιμικό τελετουργικό, με τον νοικοκύρη του σπιτιού να έχει το γενικό πρόσταγμα. Αφού σταυρώσει την πίτα, την κόβει σε τόσα κομμάτια όσα είναι και τα μέλη της οικογένειας και οι τυχόν φιλοξενούμενοι και στη συνέχεια τη μοιράζει. Σύμφωνα με το έθιμο της Χριστιανοσύνης, κομμάτι από την πίτα κόβεται και για τον Χριστό, την Παναγία, τον Άγιο Βασίλειο, το σπίτι και τους ξενιτεμένους της οικογένειας.
Το ίδιο τελετουργικό ακολουθείται τις επόμενες εβδομάδες σε γιορτινό κλίμα σε συλλόγους, σωματεία, δημόσιες υπηρεσίες και επιχειρήσεις. Όποιος το βρει το φλουρί κατά το μοίρασμα της βασιλόπιτας θεωρείται ότι θα είναι ο τυχερός της χρονιάς.
Τύποι βασιλόπιτας
Σε περιοχές της Ελλάδας όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία, συνηθίζεται η «πολίτικη» ή αλλιώς «σμυρνέικη» Βασιλόπιτα, η οποία παρασκευάζεται κυρίως από αλεύρι, αυγά, ζάχαρη και γάλα, φουσκώνει με μαγιά και θυμίζει το τσουρέκι.
Όσο προχωράμε νοτιότερα, συναντάμε τη βασιλόπιτα στην εκδοχή της που προσεγγίζει το κέικ, με κάποιες τροποποιήσεις στις αναλογίες των συστατικών και στα αρωματικά.,Σε ευρωπαϊκές χώρες το αντίστοιχο γλύκισμα είναι το χριστουγεννιάτικο κέικ (Christmas cake). Αυτό μπορεί να είναι ανοικτόχρωμο ή σκουρόχρωμο κέικ φρούτων με ξηρούς καρπούς, μπαχαρικά και λικέρ, με αρκετά νωπή ψίχα, από αφράτο έως με αρκετά συμπαγή δομή, ανεβατό με μαγιά, προζύμι ή άλλα διογκωτικά, σε διάφορα σχήματα και μεγέθη.
Κοινό χαρακτηριστικό τους είναι η μεγάλη διατηρησιμότητα που επιτυγχάνεται σε αυτά τα χριστουγεννιάτικα κέικ και ο έντονα γευστικός και αρωματικός χαρακτήρας τους. Το αντίστοιχο με τη βασιλόπιτα, χριστουγεννιάτικο κέικ που συναντάμε στη Γερμανία είναι το stolen, ενώ στην Ιταλία είναι το Panettone και το Pandoro.
Αν και τις τελευταίες δεκαετίες η βασιλόπιτα έχει επικρατήσει στη γλυκιά εκδοχή της, σε κάποια μέρη της βόρειας Ελλάδας ακόμη και σήμερα συνηθίζεται να κόβουν το βράδυ της Πρωτοχρονιάς αλμυρή πίτα, δηλαδή με τυρί ή πράσα, χοιρινό ή κοτόπουλο ή κιμά. Το κοινό χαρακτηριστικό όμως είναι ότι και σε αυτές τις πίτες βάζουν μέσα φλουρί.
Διακόσμηση
Η τέχνη του αρτοποιού και του ζαχαροπλάστη δεν εξαντλείται στη ζύμη της βασιλόπιτας, αλλά επεκτείνεται και στην επικάλυψη και διακόσμησή της, ώστε η τελική παρουσίασή της να είναι στολίδι για τη βιτρίνα.
Ο αριθμός της νέας χρονιάς ή οι ευχές, αποτυπώνονται στην επιφάνεια συνήθως με αποφλοιωμένο αμύγδαλο ή ένα μίγμα βουτύρου, ούζου, άχνης ζάχαρης και αλεύρου. Διαδεδομένη είναι και η χρήση στένσιλ με άχνη ζάχαρη.
Το γλάσο είναι μια άλλη καλή επιλογή, γιατί εκτός από την εμφάνιση, βοηθάει να κρατά την πίτα νωπή.
Για ακόμα πιο εντυπωσιακή εμφάνιση, προτείνεται η διακόσμηση με ζαχαρόπαστα (fondant) ή αμυγδαλόπαστα, οπότε υπάρχει η δυνατότητα για τρισδιάστατη διακόσμηση με σπιτάκια, χριστουγεννιάτικα δέντρα, Άη Βασίληδες και πλήθος άλλων σχημάτων.
Τέλος, στο εμπόριο υπάρχουν πλήθος στολίδια, ενίοτε βρώσιμα, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να προσδώσουν ακόμα πιο γιορτινό χαρακτήρα στη βασιλόπιτα και να προσελκύσουν περισσότερο τα βλέμματα των πελατών. Οι βασιλόπιτες έχουν απεριόριστους τρόπους παρασκευής και υλικά, ενώ τα τελευταία χρόνια υπάρχουν επιλογές για τον επαγγελματία με χρήση έτοιμων μιγμάτων ζαχαροπλαστικής, όπου με μικρές τροποποιήσεις στα αρωματικά και στα βούτυρα, μπορεί κανείς να επέμβει και να δώσει τη δική του διαφοροποιημένη «πινελιά».
